Toυ   Ευάγγελου Φιλόπουλου

Τη δεκαετία του 30, στο πλαίσιο της προώθησης των προϊόντων τους στις γυναίκες, οι καπνοβιομηχανίες τονίζουν το πόσο σημαντικό είναι να διατηρούνται τα χείλη των καπνιστριών υγρά και αισθησιακά, χωρίς κολλημένα πάνω τους υπολείμματα καπνού, κάτι που θα μπορούσαν να το επιτύχουν χρησιμοποιώντας μικρά περιστόμια, από φύλλα φελλού, στις άκρες των τσιγάρων. Από αυτή την αρχική χρήση κρατά η συνήθεια πολλά τσιγάρα να έχουν εξωτερικό περιτύλιγμα που να μοιάζει με φύλο φελλού. Παράλληλα άρχισαν να εμφανίζονται και οι ειδικές μεγάλες πίπες για τις πιο “προχωρημένες” κυρίες, για να μην μυρίζουν καπνό τα δάκτυλα τους.

Στις αρχές της δεκαετίας του 50, όμως συμβαίνει η μεγάλη αλλαγή. Καθώς οι αποδείξεις για τις αρνητικές επιδράσεις του καπνίσματος στην υγεία αρχίζουν να συσσωρεύονται, οι καπνοβιομηχανίες ως αντίδραση επικέντρωσαν την προσοχή τους στο σχεδιασμό τσιγάρων που με τη βοήθεια φίλτρων θα μπορούσαν να κατακρατούν τις επικίνδυνες για την υγεία ουσίες του καπνού. Στην αρχή πειραματίστηκαν με πολλές μεθόδους, χρησιμοποιώντας φυτικά συστατικά όπως οι φυτικές ίνες από βαμβάκι ή μαλλί, αλλά αποδείχτηκε πως αυτές δεν μπορούσαν να ενσωματωθούν καλά στη βιομηχανική παραγωγή των τσιγάρων.

Αρνητικά διάσημη έμεινε στην ιστορία η περίπτωση των τσιγάρων kent που χρησιμοποιούσαν τα φίλτρα micronite τα οποία όμως περιείχαν ίνες αμιάντου κάτι πολύ επικίνδυνο για την υγεία.

Χρησιμοποιήθηκαν (και χρησιμοποιούνται) διάφορα χημικά προϊόντα, μέχρι και αντιψυκτικά καθώς και πλαστικές ίνες για καλύτερο αποτέλεσμα.

Το εγχείρημα ήταν ιδιαίτερα δύσκολο γιατί έπρεπε το φίλτρο να ταιριάξει με την εξαιρετικά ταχύτατη διαδικασία παρασκευής των τσιγάρων αλλά και να είναι αρκετά φτηνό ώστε να μην επηρεάσει την τιμολογιακή πολιτική των εταιρειών.

Τελικά επικράτησε πλέον σε όλα τα τσιγάρα η χρήση της οξικής κυτταρίνης (μίας συνθετικής ίνας που στηρίζεται σε πολτό ξύλου που υπόκειται ειδική επεξεργασία με χημικές ενώσεις – και με τη βοήθεια οξικού ανυδρίτη, μίας ελεγχόμενης ουσίας) παρόλο  που εν τω μεταξύ είχαν εμφανιστεί και δοκιμαστεί στα εργαστήρια εκατοντάδες ιδέες και μέθοδοι για αποτελεσματικά φίλτρα.

Όπως, όμως, διαπίστωσαν οι υπεύθυνοι των καπνοβιομηχανιών, ένα μεγάλο και αξεπέραστο εμπόδιο για το αποτελεσματικό φίλτρο ήταν το γεγονός, πως ό,τι προκαλεί τη βλάβη στην υγεία είναι το ίδιο που προκαλεί απόλαυση στον καπνιστή. Χαρακτηριστικό επ’ αυτού παράδειγμα είναι ότι το φίλτρο της micronite της Kent το οποίο ενώ ήταν ικανό στο να κατακρατεί το 30% των ουσιών της πίσσας από το κύριο ρεύμα καπνού ( ποσοστό πολύ υψηλό)- οι περισσότεροι καπνιστές δεν το επέλεξαν καθώς άφηνε μία στυφή γεύση που δεν τους άρεσε και έτσι η συγκεκριμένη μάρκα με, το επικίνδυνο φίλτρο, δεν ξεπέρασε το 1% στην αγορά. Μετά την αντικατάσταση του με το το κλασικό φίλτρο οξικής κυτταρίνης η ΚΕΝΤ είδε τις πωλήσεις της μεταξύ 1956-1958 να εκτινάσσονται κατά 33 δισ μονάδες.

Στην αρχή στόχος της καπνοβιομηχανίας ήταν να βρεθεί ένα φίλτρο που να συγκρατεί το 50% της πίσσας, όμως στην καλύτερη περίπτωση τα φίλτρα που κυκλοφόρησαν κατάφεραν να συγκρατούν ένα 15% περίπου. Δεν γίνεται παραπάνω γιατί ή ο καπνιστής θα έπρεπε να αυξάνει την ένταση του ρουφήγματος, κάτι δυσάρεστο, ή να αποδεχτεί αλλοιώσεις στη γεύση, όπως συνέβη με τα Kent, που θα του αφαιρούσαν την απόλαυση.  Το ίδιο λυσιτελής υπήρξε και η λύση της ενσωμάτωσης σωματιδίων ενεργού άνθρακα στα φίλτρα.

Τόσο στην περίπτωση των σωματιδίων ενεργού άνθρακα, όσο και στην πλαστική ύλη που χρησιμοποιείται στα φίλτρα έχουν υπάρξει μελέτες που δείχνουν πως μπορούν τεμάχια τους να εισπνευστούν και να δημιουργήσουν προβλήματα στους πνεύμονες

Γνωρίζοντας πως οι καπνιστές ελέγχουν το χρώμα του φίλτρου μετά το κάπνισμα και όσο πιο σκούρο το βλέπουν τόσο πιο αποτελεσματικό το θεωρούν, προσπάθησαν να δημιουργήσουν ψεύτικες εντυπώσεις αφενός επηρεάζοντας με χρωστικές το αχρησιμοποίητο χρώμα των φίλτρων (βάφοντας το κατάλευκο) και επιτυγχάνοντας πιο πολύ σκούρο χρώμα με τη διέλευση του καπνού, μέσω αλλαγής του pH των ινών.

Όλη η προώθηση των τσιγάρων με φίλτρο δεν συνιστά τίποτε περισσότερο από ένα επιτυχημένο marketing, καθώς έδινε στον καταναλωτή την εντύπωση ενός ασφαλέστερου τσιγάρου. Εξάλλου η λέξη φίλτρο συνδέεται με αυτή του καθαρισμού, της απόδοσης καθαρισμένου προϊόντος ως αποτέλεσμα της διαδικασίας του φιλτραρίσματος.

Σε τελική ανάλυση και ύστερα από την εμπειρία πολλών δεκαετιών έχει φανεί πως η χρήση των φίλτρων δεν έχει κάποιο όφελος για την υγεία. Μπορεί να υπάρχουν μελέτες που να δείχνουν μία ελαφριά μείωση του καρκίνου του πνεύμονα σε όσους καπνίζουν τσιγάρο με φίλτρο (που έχει περιεκτικότητα σε πίσσα).

Τις τελευταίες δεκαετίες μία λύση που υιοθέτησαν οι καπνοβιομηχανίες  ήταν ο αερισμός του φίλτρου, δηλ. το άνοιγμα οπών στα πλάγια τοιχώματα του εξωτερικού περιτυλίγματος του φίλτρου, οπότε το κύριο ρεύμα καπνού που εισπνεόταν αναμιγνυόταν με αέρα. Αλλά τελικά αυτή η λύση δεν έδωσε πρακτικά αποτελέσματα παρά μόνο για τις μετρήσεις με μηχανήματα, που έδειχναν λιγότερη πίσσα και νικοτίνη. (Από εκεί προέκυψαν τα ελαφρά, ultra ελαφρά τσιγάρα κ.α.). Σε πραγματικές συνθήκες καπνίσματος, όμως, η τεχνική δεν λειτουργούσε είτε γιατί η ένταση της ρουφηξιάς ήταν ισχυρή που έκλεινε τις τρύπες, είτε  ο καπνιστής ρουφούσε πιο πολλές φορές καπνό ή έκλεινε με τα χείλια του τις τρύπες ή μάσαγε και κατέστρεφε εν μέρει το φίλτρο. Και μιας και μιλάμε για ρουφηξιές καπνού, με μέσο όρο 10 ρουφηξιές ανά τσιγάρο, οι καπνιστές που καταναλώνουν από 1 – 3 πακέτα τσιγάρα την ημέρα εισπνέουν καπνό (κύριο ρεύμα) 70 – 200.000 φορές το χρόνο.

Το πρόβλημα με τα αποτσίγαρα

Τα αποτσίγαρα και τα άλλα απορρίμματα που σχετίζονται με το τσιγάρο είναι πανταχού παρόντα παγκοσμίως. Υπολογίζεται ότι από τα περίπου 6 τρισεκατομμύρια τσιγάρα που καταναλώνονται παγκοσμίως τα 4,5 τρισεκατομμύρια πετάγονται κάπου στο περιβάλλον. Αυτό το υλικό συνιστά το μεγαλύτερο ποσοστό σκουπιδιών. Χαρακτηριστικό είναι πως περίπου 19 έως 38% των συνολικών απορριμμάτων που συλλέγονται παγκοσμίως κατά τη διάρκεια του καθαρισμού των ακτών κάθε χρόνο είναι αποτσίγαρα. Στοιχεία από την πόλη του Σαν Φρανσίσκο δείχνουν πως από τα απορρίμματα των δρόμων το 24,6% αφορά απορρίμματα που σχετίζονται με το τσιγάρο, δηλαδή αποτσίγαρα, περιτυλίγματα και κουτιά τσιγάρων.

Παρόλο που είναι δύσκολο να υπολογιστεί ποιο είναι το ακριβές ποσοστό από τα τρισεκατομμύρια των τσιγάρων που καταναλώνονται παγκοσμίως κάθε χρόνο τα οποία πετάγονται απευθείας στο περιβάλλον ως απόβλητα, υπάρχουν αναφορές και ενδείξεις ότι η απαγόρευση του καπνίσματος σε εσωτερικούς χώρους συνέβαλε σε μία αύξηση της ποσότητας των απορριμμάτων τσιγάρου που πετιούνται σε εξωτερικούς χώρους. Στο Ηνωμένο Βασίλειο μία αναφορά υπολογίζει ότι αυτή η αύξηση έφτασε το 43%.

Αυτό το είδος του μικρού (ελάχιστου) απορρίμματος είναι κυριολεκτικά ένα τεράστιο πρόβλημα τοξικής ρύπανσης του περιβάλλοντος. Χημικές ουσίες στα τσιγάρα, όπως το αρσενικό, η νικοτίνη, ο μόλυβδος και η φαινόλη αιθυλική μπορούν διαρρέουν στα νερά και στη θάλασσα και είναι εξαιρετικά τοξικά για τους υδρόβιους οργανισμούς και τα ψάρια.

Σε σχετική έρευνα βρέθηκε ότι σε υδάτινο περιβάλλον οι μεγαλύτερες συγκεντρώσεις των μετάλλων βρίσκονταν στη γενικευμένη διαρροή από το τμήμα της στήλης καπνού που δεν είχε καπνιστεί και επομένως ενδεχομένως να προκαλείται μεγαλύτερη ρύπανση από γόπες με λίγο ή καθόλου κατάλοιπο του καπνού. Αυτό το αποτέλεσμα θέτει υπό αμφισβήτηση μια πρακτική ορισμένων καπνιστών με περιβαλλοντική συνείδηση, οι οποίοι σκορπούν το τμήμα της μη καπνισθείσας στήλης καπνού στο περιβάλλον αλλά κρατούν το φίλτρο έως ότου το αποθέσουν σε κάποιο συλλεκτήρα αποτσίγαρων.

Ακόμα και η συσκευασία των τσιγάρων εγκυμονεί κινδύνους.

Τα πλαστικά φίλτρα τσιγάρου είναι ουσιαστικά μη βιοδιασπώμενα και μπορεί να μολύνουν το περιβάλλον για διάστημα 10 ή περισσοτέρων ετών αφότου πετάχτηκαν.

Υπολογίζεται ότι 49,8 εκατομμύρια κιλά φίλτρα πετάγονται στις Ηνωμένες Πολιτείες κάθε χρόνο.

Στην Ελλάδα η κατάσταση έχει ως εξής, με βάση στοιχεία του 2014: 

• Καταναλώθηκαν 17,27 δισ νόμιμα τσιγάρα & 4,4    >>  παράνομα
• Σύνολο: 21,67 δισ τσιγάρα ετησίως.
• Τα 20 δισ τσιγάρα = 1 δισ πακέτα

20 φίλτρα (ενός πακέτου) ζυγίζουν 3,5 gr. Δηλαδή στη χώρα μας κάθε χρόνο διατίθενται 3.500.000.000 γρ ή 3.500.000 κιλά φίλτρα κάτι που αντιστοιχεί σε 3.500 τόνους αποτσίγαρα κάθε χρόνο. Ένα μεγάλο ποσοστό των οποίων πετάγεται αδιάκριτα σε δημόσιους χώρους, όπως δρόμους, παραλίες, πλατείες, αλσύλλια, δάση κ.λ.π.

Ευτυχώς, το κάπνισμα υποχωρεί σημαντικά στη χώρα μας. Κατανάλωση καπνού στην Ελλάδα:  38% (2014 Eurostat), 27,8% (2015 ΕΛΣΤΑΤ)

Ποιές είναι οι επιπτώσεις στην υγεία από τα αποτσίγαρα;

Από σχετική έρευνα με θαλάσσιους οργανισμούς φάνηκε πως η μέση θανατηφόρα δόση για αυτούς ήταν περίπου ένα αποτσίγαρο ανά λίτρο γλυκού ή θαλάσσιου νερού.

Περίπου 0.6-3% των ξηρών φύλλων καπνού αποτελούνται από νικοτίνη. Αυτή είναι που προκαλεί τα τοξικά συμπτώματα σε μικρά παιδιά που κατανάλωσαν τσιγάρα ή αποτσίγαρα. Παρόλο που ένα τυπικό τσιγάρο περιέχει από 9 mg – 30 mg νικοτίνης, ο εισπνεόμενος καπνός οδηγεί στο να απορροφούν οι πνεύμονες του καπνιστή μόνο 0.5 -2 mg ανά τσιγάρο. Η υπολογιζόμενη τοξική δόση νικοτίνης σε μη εξαρτημένους ενήλικες είναι 4 – 8 mg και η θανατηφόρα δόση μετά από κατάποση μεταξύ παιδιών έχει αναφερθεί πως είναι μεταξύ 40 και 60 mg. Η νικοτίνη απορροφάται γρήγορα από το επιθήλιο του στοματικού και εντερικού βλεννογόνου, ενώ η αλκαλοποίηση αυξάνει την απορρόφηση. Τα σχετιζόμενα με την νικοτίνη συμπτώματα αναπτύσσονται ραγδαίως (

Ευτυχώς που τα αποτσίγαρα έχουν πικρή γεύση και αυτό μπορεί να μειώσει την πρόσληψη μίας αυξημένης ποσότητας νικοτίνης. Παρόλα αυτά επειδή τα παιδιά εξερευνούν το περιβάλλον τους με στοματική επαφή ή με τη μίμηση των ενηλίκων ο κίνδυνος δηλητηρίασης τους, όπως δείχνουν και οι σχετικές μελέτες, είναι υπαρκτός. Στα μικρά παιδιά 1 με 2 mg μπορεί να είναι τοξικά, προκαλώντας ναυτία και εμετό σε χαμηλές δόσεις και πιο εκτεταμένα νευρολογικά συμπτώματα σε υψηλότερες δόσεις.

Οι αναφορές για δηλητηριάσεις παιδιών μικρής ηλικίας που μάσησαν ή κατάπιαν αποτσίγαρα πεταμένα σε ελεύθερους χώρους είναι αρκετές, πολλές δε απ’ αυτές τις περιπτώσεις χρειάστηκαν νοσηλεία. Ο πίνακας δείχνει μία συλλογή σχετικών μελετών (η μία είναι από την Ελλάδα το 1995).

Στους ίδιους κινδύνους είναι εκτεθειμένα και τα κατοικίδια ζώα, στα οποία η μέση θανατηφόρα δόση έχει αναφερθεί πως είναι 9.2 mg/kg. Παρόλα αυτά και δόσεις μικρότερες από 1 mg/kg έχει αναφερθεί να προκαλούν συμπτώματα. Μικρόσωμα σκυλιά εμφανίζουν συμπτώματα και μετά την κατάποση ενός μόνο τσιγάρου.

Αλλά όπως οι βλαβερές επιπτώσεις της  κατανάλωσης καπνού στην υγεία δεν φαίνονται άμεσα (δεν είναι οξείες), αλλά απαιτούνται χρόνια έκθεσης στο κάπνισμα, έτσι και στην περίπτωση της αλόγιστης απόρριψης των αποτσίγαρων οι επιδράσεις στην υγεία έρχονται με έμμεσο τρόπο, μέσω της αρνητικής επίδρασης τους στο περιβάλλον .

Η διάχυση των βαρέων μετάλλων, φυτοφαρμάκων, ζιζανιοκτόνων, της νικοτίνης στο περιβάλλον και η μέσω αυτών μόλυνση των υδάτινων πόρων (γιατί εκεί καταλήγουν) προκαλεί δηλητηρίαση της θαλάσσιας ζωής (και όχι μόνο) που μέσω της τροφικής αλυσίδας επιστρέφει στον άνθρωπο ως νοσογόνος παράγοντας.

Οι δασικές πυρκαγιές, πέρα από την αισθητική απώλεια ή “το λιγότερο οξυγόνο” οδηγούν στην έκλυση στην ατμόσφαιρα σωματιδίων και τοξικών ουσιών που δηλητηριάζουν τον ανθρώπινο οργανισμό (ιδίως σε συνδυασμό με τον επιβαρυμένο αέρα των γειτονικών πόλεων). Γνωρίζουμε ότι από τις 10.200 πυρκαγιές αγροτοδασικών εκτάσεων κάθε έτος, ένα ποσοστό  οφείλεται σε ανθρώπινη αμέλεια, με πρώτη σε συχνότητα αιτία σ’ αυτή την κατηγορία την απόρριψη αναμμένου αποτσίγαρου (ακολουθούν καύση καλαμιών – χόρτων, βλάβες καλωδίων ΔΕΗ, σπινθήρες από εργασίες στην ύπαιθρο κ.α.). Αλλά και στις 20.000 περίπου αστικές πυρκαγιές κατ’ έτος εμπλέκονται ως αιτία τα αποτσίγαρα:

Αιτίες αστικών πυρκαγιών:

• 14.831 άγνωστες
• 1.431 υπολείμματα καπνίσματος
• 1.083 «γυμνές» φλόγες
• 522 βραχυκύκλωμα
• 510 πυρακτωμένες επιφάνειες
• 461 αυτανάφλεξη αιθάλης
• 347 αμέλεια
• 250 καύση απορριμμάτων
• 56 έκρηξη (ανάφλεξη αερίων, ατμών, υγρών καυσίμων)

Συνολικά την πρώτη δεκαετία του 21ου αιώνα κατά μέσο όρο είχαμε 56 θανάτους από πυρκαγιές και 150 εγκαυματίες. Οι υλικές ζημίες κατ’ έτος έφταναν κοντά στα 118.000.000€

Οι φωτιές στις χωματερές, που κρατούν πολλούς μήνες και έχουν ως αφορμή και τις μη καλά σβησμένες γόπες δημιουργούν τοξικά προϊόντα, όπως διοξίνες (εξαιρετικά καρκινογόνος ουσία), που εκλύονται στην ατμόσφαιρα και μολύνουν τις εκτάσεις που βόσκουν ζώα και έτσι θα προσληφθούν μέσω της τροφής και από τον άνθρωπο.

Μία άλλη πλευρά της ελεύθερης απόρριψης των αποτσίγαρων είναι ότι βοηθά στη διατήρηση της καπνιστικής συνήθειας και επομένως συμβάλει στην έμμεση βλάβη της υγείας των καπνιστών.

Τι μπορεί να γίνει;

Το θέμα έχει απασχολήσει από τις αρχές του 21ου αιώνα την επιστημονική κοινότητα και τους πολιτικούς οργανισμούς.

Συνοπτικά ως παρεμβάσεις που μπορεί να αποδώσουν είναι:

Η ενημέρωση των καπνιστών για το τι επίδραση έχει ένα μικρό αποτσίγαρο που απλά πετιέται στο δρόμο ή αφήνεται στην παραλία. Μελέτες έχουν δείξει ότι υπάρχει μεγάλη άγνοια για το μέγεθος του προβλήματος. Όταν συνειδητοποιηθεί το πρόβλημα, συχνά αλλάζει και η στάση των καπνιστών. Οι καπνιστές δεν είναι τίποτα ηθικά διεστραμμένοι άνθρωποι. Η εξάρτηση τους από την νικοτίνη δεν αναιρεί τη κοινωνική υπευθυνότητα τους. Παρόλα αυτά οι μελέτες έχουν δείξει ότι η πιο δύσκολα προσεγγίσιμη ομάδα για να αλλάξει τη συμπεριφορά της είναι αυτή των νεαρών καπνιστών (κάτω των 30 ετών).

Επίσης ως μέτρα μπορεί να επιλεγούν: η ύπαρξη ενός συστήματος εγγύησης – επιστροφής χρημάτων για χρησιμοποιημένες γόπες, η συμμετοχή των καπνοβιομηχανιών στα έξοδα για καθαρισμό και αναγραφή προειδοποιήσεων στα πακέτα σχετικά με τις επιδράσεις των απορριμμάτων του τσιγάρου. Τοποθέτηση υπαίθριων συλλεκτήρων αποτσίγαρων.

Η πλήρης απαγόρευση του καπνίσματος στις παραλίες. Ύπαρξη ειδικών χώρων καπνίσματος, εξοπλισμένων με ειδικούς συλλεκτήρες (μπορεί να είναι στο πάνω μέρος της παραλίας). Απαγόρευση και της χρήσης πλαστικών και γυάλινων φιαλών.

Μία στρατηγική επέκτασης της απαγόρευσης του καπνίσματος σε συγκεκριμένους δημόσιους ανοικτούς χώρους, εφόσον η εκστρατεία συναίνεσης για κάτι τέτοιο αποτύχει.

Τέλος σε ορισμένες χώρες δραστηριοποιούνται εταιρείες ανακύκλωσης. Αυτό το θέμα έχει μεγάλο ενδιαφέρον και θα μπορούσαν οι επιστήμονες και επιχειρηματίες μας να προωθήσουν μία δική τους τεχνική σ΄ αυτόν τον τομέα.

Για να ξέρουμε τι συμβαίνει σε άλλες χώρες να αναφερθεί πως στο Παρίσι η σύλληψη καπνιστή να πετάει το αποτσίγαρο στο πεζοδρόμιο ή το δρόμο τιμωρείται με 68€. Στο Σαν Φραντσίσκο κάθε πακέτο τσιγάρων επιβαρύνεται με 0.2$ για τα έξοδα που θα κάνουν οι δημοτικές αρχές για τον καθαρισμό.

Τουλάχιστον, ας δούμε και εμείς μία παρέμβαση κρατικού οργάνου σε όποιον πετά το τσιγάρο του από το ανοικτό παράθυρο του αυτοκινήτου του.

Ευάγγελος Φιλόπουλος

__________________________________________________________________

Ο Ευάγγελος Φιλόπουλος είναι χειρουργός,
διευθυντής Κλινικής Μαστού Αντικαρκινικού
Νοσοκομείου «Ο ΑΓΙΟΣ ΣΑΒΒΑΣ»
και πρόεδρος της Ελληνικής Αντικαρκινικής Εταιρείας